Ελβετικές αρχαιολογικές έρευνες στην Ελλάδα 2023
Όπως οι τίτλοι τέλους κάθε ταινίας, οι τελευταίες εικόνες του ντοκιμαντέρ «Άρτεμις – Ο χαμένος ναός» απαριθμούν τους συντελεστές της μεγάλης συλλογικής περιπέτειας της ανακάλυψης του ιερού της Αμαρύνθου. Η προβολή αυτού του ντοκιμαντέρ από τα κανάλια RTS και Arte, και η επικείμενη μετάφραση του στα ιταλικά και στα ελληνικά, γυρνά μια σημαντική σελίδα στην ιστορία της έρευνας. Αν και η ανακάλυψη αυτή φαίνεται σήμερα προφανής, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000 αποτελούσε μια μακρινή προοπτική.
Άρτεμις – Ο χαμένος ναός (2023)
Σήμερα, η ΕΑΣΕ ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της, αυτό της μελέτης και της δημοσίευσης των ευρημάτων της Αμαρύνθου, με σκοπό την επικοινωνία τους στο κοινό. Το έργο της συντήρησης και της μελέτης μοιάζει μερικές φορές άχαρο και συχνά παραμένει άγνωστο στο ευρύ κοινό, ενώ σπάνια αποτελεί το αντικείμενο ενός ντοκιμαντέρ. Παρόλα αυτά, το στάδιο αυτό είναι ζωτικής σημασίας και απαιτεί σημαντικούς πόρους και δυνάμεις. Αν αποστασιοποιηθούμε λίγο, μπορούμε να καταλάβουμε πως η αποστολή της ΕΑΣΕ στην Αμάρυνθο ξαναξεκινά, σε μια ανανεωμένη επιστημονική, υλικοτεχνική και πολιτιστική βάση. Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ερέτριας, το οποίο έχει πλέον αγγίξει τα όρια της χωρητικότητάς του, πρέπει να επεκταθεί. Μια μελέτη για την επέκταση αυτή έχει κατατεθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού. Οι εργασίες αναμένεται να ξεκινήσουν το 2024, σε ένα οικόπεδο που ευγενικά παραχωρήθηκε από το δημοτικό συμβούλιο της Ερέτριας. Για την υλοποίηση της επέκτασης πρέπει πλέον να επενδυθούν σημαντικοί πόροι: όπως και στο παρελθόν, η Σχολή απευθύνεται στη γενναιοδωρία ιδιωτών χορηγών. Επιπλέον, πρέπει να συντηρηθούν και να μελετηθούν τα 700 περίπου αντικείμενα που βρέθηκαν στον αρχαϊκό αποθέτη του ναού, ένα έργο το οποίο έχει ξεκινήσει τα τελευταία δύο χρόνια. Η μελέτη των ευρημάτων και της αρχιτεκτονικής των αρχαϊκών ναών θα αποτελέσει αντικείμενο επιστημονικών δημοσιεύσεων, στο πλαίσιο μιας νέας σειράς με τίτλο «Αμάρυνθος», η οποία θα εγκαινιαστεί με τη μονογραφία του Denis Knoepfler, αφιερωμένη στο ψήφισμα της πόλης της Ερέτριας για τους στρατιωτικούς αξιωματούχους, που κάποτε εκτίθετο στο Αρτεμίσιο της Αμαρύνθου.
Προκειμένου να ολοκληρωθεί το πρόγραμμα αυτό, οι ανασκαφές μεγάλης κλίμακας στο ιερό θα σταματήσουν για κάποια χρόνια. Ωστόσο, οι εργασίες πεδίου στην Αμάρυνθο συνεχίζουν: για να ολοκληρωθεί η τεκμηρίωση των καταλοίπων θα πραγματοποιηθούν δειγματοληπτικοί έλεγχοι, ενώ τμήματα της ανασκαφής θα καθαριστούν, θα επιχωματωθούν και θα προστατευθούν, ώστε να διευκολυνθούν οι ξεναγήσεις του κοινού στο χώρο, οι οποίες αναμένεται να πολλαπλασιαστούν μετά την προβολή του ντοκιμαντέρ. Τέλος, το φιλόδοξο πρόγραμμα επιφανειακής έρευνας στην κοιλάδα του Σαρανταπόταμου, που αποσκοπεί στην καλύτερη κατανόηση της ένταξης του ιερού της Αρτέμιδος στο αρχαίο τοπίο, θα επεκταθεί σε ολόκληρη την περιοχή.
Χάρη στις εργασίες του φετινού καλοκαιριού στην Αμάρυνθο, η ανασκαφή στην περιοχή των αρχαϊκών ναών έχει σχεδόν ολοκληρωθεί. Ένα κτίριο μήκους εκατό μέτρων (εκατόμπεδον) έχει πλέον εντοπιστεί. Όλες αυτές οι ανακαλύψεις έχουν καταστήσει το Αρτεμίσιο μια τοποθεσία-κλειδί για τη μελέτη της εξέλιξης της θρησκευτικής αρχιτεκτονικής και λατρείας στην Ελλάδα. Εκτός Ευβοίας, η ΕΑΣΕ συνέβαλε στην υποβρύχια ανασκαφή στα Αντικύθηρα, στο πιο διάσημο ναυάγιο της αρχαιότητας, το οποίο συνεχίζει να γοητεύει το κοινό μέσω των αντικειμένων που φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο αλλά και αυτών που παρουσιάζονται στον διεθνή Τύπο. Στο νησί της Αίγινας, οι έρευνες στο Ελλάνιον Όρος, που πραγματοποιούνται σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων, συνεχίστηκαν το 2023 με αξιοσημείωτα αποτελέσματα.
Tο Αρτεμίσιο της Αμαρύνθου, aνασκαφές και επιφανειακή έρευνα
Oι εργασίες του 2023 ολοκλήρωσαν την ανασκαφή ναού της Αρτέμιδος. Τουλάχιστον τρία κτίρια διαδέχθηκαν το ένα το άλλο σε αυτή τη θέση. Tο παλαιότερο χρονολογείται στον 8ο αι. π.Χ., ή και νωρίτερα. Ακολούθησε ένας αρχαϊκός εκατόμπεδος ναός, η ανασκαφή του οποίου απέδωσε εκατοντάδες πολύτιμα αφιερώματα. Οι εσωτερικοί του χώροι φιλοξενούσαν επίσης αρκετούς βωμούς. Ο πιο πρόσφατος ναός, από τον οποίο σήμερα σώζονται μόνο τα θεμέλια, ανεγέρθηκε στα τέλη του 6ου αι. π.Χ.
Δοκιμαστικές τομές στο λόφο που δεσπόζει πάνω από το ιερό επιβεβαίωσαν την ύπαρξη ενός συστήματος οχύρωσης που χρονολογείται στην 3η χιλιετία π.Χ. Ανακαλύφθηκε επίσης ένας τάφος του 17ου-16ου αι. π.Χ., ο οποίος περιείχε αρκετούς σκελετούς και δύο μικρά αγγεία.
Οι ανασκαφές στο ιερό προχωρούν παράλληλα με τη συστηματική επιφανειακή έρευνα στην περιοχή μεταξύ Ερέτριας και Αμαρύνθου (EASP). Μετά την ολοκλήρωση της τρίτης ερευνητικής εκστρατείας, έχουν ερευνηθεί συστηματικά και μεθοδικά 21χλμ2, αποκαλύπτοντας 189 κατασκευές που χρονολογούνται σε όλες τις περιόδους. Ιδιαίτερα αξιοσημείωτη είναι η πυκνότητα κατοίκησης στις πλαγιές του όρους Σερβούνι κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, και κατά μήκος του αρχαίου δρόμου που συνδέει το Κοτρώνι με το Γυμνό. Εντοπίστηκαν επίσης δέκα αγροικίες της Κλασικής και της Ελληνιστικής περιόδου. Οι γεωμορφολογικές αναλύσεις που πραγματοποιούνται στο πλαίσιο της έρευνας αποσκοπούν στην καλύτερη κατανόηση της δυναμικής της διάβρωσης, της προσχωμάτωσης και των επιπτώσεών τους στους οικισμούς, καθώς και στις γεωργικές και κτηνοτροφικές πρακτικές κατά την αρχαιότητα.
Το Αρτεμίσιο της Αμαρύνθου
Αίγινα, Ελλάνιον Όρος
Το πενταετές πρόγραμμα στο Ελλάνιον Όρος της Αίγινας περιλαμβάνει δύο κύριους ερευνητικούς άξονες: την ανασκαφή στην κορυφή του βουνού και την επιφανειακή έρευνα της γύρω περιοχής, δηλαδή του νότιου άκρου του νησιού. Κατά τη διάρκεια της τρίτης εκστρατείας, οι εργασίες της ελληνο-ελβετικής ομάδας επικεντρώθηκαν στην ανασκαφή ενός στρώματος καταστροφής, το οποίο έφερε στο φως 30 πλήρη αγγεία της Μυκηναϊκής περιόδου. Σχεδόν τέσσερις χιλιετίες ανθρώπινης δραστηριότητας έχουν καταγραφεί στην κορυφή αυτού του βουνού, το οποίο χρησίμευσε και ως τόπος λατρείας (ιερό του Δία) και ως οικισμός.
Ναυάγιο των Αντικυθήρων
Τον Μάιο-Ιούνιο, μια ομάδα Ελβετών και Ελλήνων αρχαιολόγων και δυτών ολοκλήρωσε την τρίτη ερευνητική περίοδο στο ναυάγιο των Αντικυθήρων. Οι εργασίες αποτέλεσαν μέρος πενταετούς προγράμματος (2021-2025) της Ελβετικής Αρχαιολογική Σχολή στην Ελλάδα, που υλοποιείται από το Πανεπιστήμιο της Γενεύης (Unige). Πραγματοποιήθηκε συστηματική υποβρύχια ανασκαφή, υποστηριζόμενη από τηλεκατευθυνόμενα οχήματα ενώ ταυτόχρονα αξιοποιήθηκε εργαστήριο αναλύσεων πεδίου που εγκαταστάθηκε στο νησί των Αντικυθήρων. Η έρευνα απέδωσε νέες πληροφορίες για τη διαδικασία σχηματισμού του αρχαιολογικού χώρου καθώς και στοιχεία που θα συμπληρώσουν την υφιστάμενη γνώση αναφορικά με χαρακτηριστικά των επιβατών και του φορτίου του πλοίου.
Νέες έρευνες στα Αντικύθηρα
Στο σταυροδρόμι των επιστημών της ζωής και της γης
Οι αρχαιολόγοι και οι ιστορικοί δεν είναι οι μόνοι που ενδιαφέρονται να μελετήσουν τα κατάλοιπα του παρελθόντος. Όλο και περισσότεροι και πιο εξειδικευμένοι τομείς των επιστημών της ζωής και της γης καλούνται να φέρουν στο φως στοιχεία για φθαρτά υλικά, ή για υλικά αόρατα στο γυμνό μάτι, ή ακόμη να ανασυνθέσουν τις μετακινήσεις πληθυσμών και τις αλληλεπιδράσεις του ανθρώπου με το περιβάλλον του κατά τη διάρκεια χιλιετιών. Oι επιστήμονες αυτοί προσφέρουν νέες προοπτικές για την μελέτη της αρχαιότητας, τροφοδοτώντας διαρκώς τόσο τα ερωτήματα όσο και τις μεθόδους της αρχαιολογίας.
Πορτραίτα επιστημόνων που συμμετέχουν στις έρευνες που βρίσκονται σε εξέλιξη στην Αμάρυνθο και την Ερέτρια, με την υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
Sylvian Fachard, Διευθυντής της ΕΑΣΕ
Ο χώρος εδώ δεν επαρκεί για να ευχαριστήσουμε όλους τους φορείς και τα άτομα που υποστήριξαν τις δραστηριότητες της Σχολής. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο Υπουργείο Πολιτισμού, στην Ελβετική Συνομοσπονδία, στο Εθνικό Ταμείο της Ελβετίας για την Επιστημονική Έρευνα, στο Ίδρυμα του Πανεπιστημίου της Λωζάννης και στο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω θερμά τις νεότερες γενιές που έχουν πρόσφατα εμπλακεί στα προγράμματα της Σχολής. Στα δέκα χρόνια ανασκαφών στην Αμάρυνθο, η ΕΑΣΕ έχει εκπαιδεύσει περισσότερους από 250 φοιτητές και φοιτήτριες, κυρίως από την Ελβετία, αλλά και από την Ελλάδα, τη Γαλλία και άλλες χώρες. Πρόκειται για μια μοναδική ανθρώπινη και επαγγελματική εμπειρία: ποτέ άλλοτε στην ιστορία της η Σχολή δεν έχει υποδεχθεί τόσους πολλούς νέους αρχαιολόγους στην Ελλάδα. Παρά το γεγονός ότι οι ανασκαφές στην Αμάρυνθο θα σταματήσουν σύντομα, η EΑΣΕ δεσμεύεται να συνεχίσει να προσφέρει τη δυνατότητα εκπόνησης πρακτικής άσκησης στους φοιτητές ελβετικών Πανεπιστημίων για να ολοκληρώσουν την εκπαίδευσή τους, πράγμα που αποτελεί άλλωστε αναπόσπαστο μέρος της αποστολής της.
Ευχαριστήρια
–Yπουργείο Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη
–Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Πολυξένη Αδαμ-Βελένη (Γενική Διευθύντρια)
–Τμήμα Εποπτείας Ελληνικών και Αλλοδαπών Επιστημονικών Ιδρυμάτων και Συντονισμού Θεμάτων Διεθνών Συνεργασιών και Οργανισμών, Κωνσταντίνα Μπενίση (Προϊσταμένη), Σοφία Σπυροπούλου
–Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας, Δημήτριος Χριστοδούλου (Προϊστάμενος), Όλγα Κυριαζή, Φανή Σταυρουλάκη, Σταυρούλα Παρίσση
–Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων, Αγγελική Σίμωσι (Προϊσταμένη)
–Ελβετική Πρεσβεία στην Ελλάδα, Α.E. Stefan Estermann
–Πρεσβεία της Ελλάδος στη Βέρνη, Α.Ε. Αικατερίνη Ξαγοράρη
–Δημαρχείο Ερέτριας, Ιωάννης Δημητρόπουλος
–Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας, Περιφερειακή Ενότητα Ευβοίας, Γιώργος Κελαϊδίτης
–Πολιτιστικός Σύλλογος Αμαρύνθου, Λεονάρδος Μπιλάλης
–Εξωραϊστικός σύλλογος Αμαρύνθου «Το Γεράνι», Κώστας Φραγκουλόπουλος
Χορηγοί και Υποστηρικτές
–Ομοσπονδιακό Υπουργείο Οικονομικών, Παιδείας και Έρευνας της Ελβετίας
–Ομοσπονδιακή Γραμματεία Εκπαίδευσης, Έρευνας και Καινοτομίας της Ελβετίας
–Πανεπιστήμιο της Λωζάννης και άλλα Ελβετικά Πανεπιστήμια
–Ίδρυμα Σ. Νιάρχος, Ίδρυμα ΚΙΚΠΕ, Φιλανθρωπικό Ίδρυμα της οικογένειας Sandoz, Ιδρυμα Isaac Dreyfus-Bernheim, Ίδρυμα Θεόδωρου Λαγώνικου, Ίδρυμα Αφεντούλη