Το Ιερό της Αμαρυσίας Αρτέμιδος

Η ιστορική σημασία του Αρτεμισίου της Αμαρύνθου προκύπτει κυρίως από εκείνο το κεφάλαιο του Στράβωνα που είναι αφιερωμένο στο νησί της Εύβοιας, στο δέκατο βιβλίο της Γεωγραφίας (10, 1, 1–13). Στο ιερό είχαν ιδρυθεί σημαντικά δημόσια έγγραφα, μεταξύ των οποίων και ο νόμος που ρύθμιζε την ετήσια πομπή από την Ερέτρια προς την Αμάρυνθο. Η τελετή αυτή έλαβε τη μορφή στρατιωτικής παρέλασης αποτελούμενης από 3000 βαριά οπλισμένους πολεμιστές (οπλίτες), 600 ιππείς και 60 πολεμικά άρματα. Αυτά τα τμήματα μπορεί να σχετίζονται με μια σημαντική, εξελιγμένη πολιτική δομή, ίσως να συνδέονται κατά κάποιον τρόπο με τη διαίρεση του σώματος των πολιτών της Ερέτριας σε έξι φυλές που εμφανίζεται το 500 π.Χ. (περίπου την περίοδο που η Αθήνα καθιέρωσε τις δέκα φυλές). Είναι πιθανό κάθε φυλή να συμμετείχε με 500 πεζούς, 100 ιππείς και 10 άρματα. Ένα δεύτερο δημόσιο έγγραφο που αναφέρεται από τον Στράβωνα είναι η στρατιωτική συμφωνία ανάμεσα στις αντίπαλες πόλεις της Χαλκίδας και της Ερέτριας, η οποία υποτίθεται ότι απαγόρευσε τη χρήση βλημάτων, μια συνθήκη που συνηθέστερα συνδέεται με τον ημι-μυθικό Ληλάντιο Πόλεμο.

Άρτεμις, η προστάτιδα της πόλεως κράτους

Η λειτουργία του επιφανέστατου τόπου – μιας προνομιούχας θέσης για την ίδρυση πράξεων της πόλεως των Ερετριέων – επιβεβαιώνεται από τα πολυάριθμα επιγραφικά ευρήματα που έχουν έρθει στο φως ήδη από τον 19^ο αιώνα. Μια συμφωνία ανάμεσα στην Ερέτρια και την Ιστιαία που χρονολογείται στο 400 π.Χ. αναφέρει ότι οι Ερετριείς πρέπει να τοποθετήσουν αντίγραφο του ψηφίσματος στην Αμάρυνθο (IG XII 9, 188). Ακόμη μια συμφωνία ανάμεσα στην Ερέτρια και τα Στύρα βρέθηκε το 2017 στην ανασκαφή της Αμαρύνθου. Αυτή η επιγραφή 40 στίχων χρονολογείται στην τελευταία δεκαετία του 5^ου αι. π.Χ. και θέτει τους όρους ενσωμάτωσης της μικρής γειτονικής πόλεως Στύρα στη μεγάλη πόλη της Ερέτριας.

Ένα ψήφισμα της Ερέτριας που αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του 2019 μαρτυρά τη σημασία του ιερού ως χώρου προβολής πολιτικών αποφάσεων. Χρονολογείται γύρω στο 300 π.Χ., ψηφίστηκε από την ανώτερη αρχή της πόλης, τους προβούλους, και αποδίδει τιμές σε πέντε πρόσωπα τα οποία αναμφίβολα ήταν κι εκείνα πολιτικές αρχές. Η στρατιωτική τους πρωτοβουλία, που ανταμείφθηκε με χρυσά στεφάνια, πρέπει να σχετίζεται με την επέμβαση του Δημητρίου του Πολιορκητή στην Εύβοια, από το 304 π.Χ. και μετά. Πρόκειται για πολίτες της Ερέτριας και όχι για ξένους, γεγονός το οποίο εξηγεί γιατί η στήλη τοποθετήθηκε στο ιερό της Αμαρυσίας Αρτέμιδος, της προστάτιδας της Εύβοιας, και όχι στην πόλη, στο ιερό του Δανφηφόρου Απόλλωνος. Η συγκεκριμένη στήλη είναι η πρώτη που ανακαλύφθηκε στο χώρο του ίδιου του ιερού και αναφέρει τη θεά Αρτέμιδα σε συνδυασμό με το τοπωνύμιο της Αμαρύνθου, επειδή φέρει τις λέξεις Ἀρτέμιδος ἐν Ἀμαρύνθωι.

Τιμητικά ψηφίσματα του 2^ου αι. π.Χ. μαρτυρούν ότι η πόλη τίμησε τους ευεργέτες της με την ανίδρυση δύο χάλκινων αγαλμάτων, το ένα στο Γυμνάσιο της πόλης και το άλλο στο Αρτεμίσιο. Την ίδια περίοδο, η μορφή της Αμαρυσίας Αρτέμιδος κοσμεί τον οπισθότυπο σε ερετριακά τετράδραχμα και οκτώβολα.

Ο πολιτικός ρόλος που διαδραμάτιζε αυτή η θεότητα μαρτυρείται και από άλλες πηγές και έγγραφα. Ανάμεσα στα πιο σημαντικά είναι μια στήλη τοποθετημένη στο ιερό (ἐν τῶι ἱερῶι τῆς Ἀρτέμιδος), η οποία ίδρυε και ρύθμιζε έναν νέο διαγωνισμό με στόχο την ενίσχυση της λαμπρότητας του εορτασμού των Αρτεμισίων (IG XII 9, 189). Η θεότητα αναφέρεται ταυτόχρονα ως Μεταξύ (“Αυτή στη μέση”) και Φυλακῆ (“Παρατηρητής και Φρουρός”). Το κείμενο αναφέρει ότι η περίοδος της αστικής διαμάχης (στάσις) διέλυσε την πόλη της Ερέτριας και απείλησε την ύπαρξή της. Η Άρτεμις, ωστόσο, ξεφεύγοντας από αυτήν την απειλή, εξασφάλισε τη σωτηρία του λαού της. Συνεπώς, οι Ερετριείς, αφού απελευθερώθηκαν από την τυραννία και ανέκτησαν την προηγούμενη ευημερία τους, εξέφρασαν την ευγνωμοσύνη τους στην Αρτέμιδα με την ίδρυση ενός μουσικού διαγωνισμού, γιορτάζοντας έτσι την κηδεμονία της μέσα από ποιητικά και ορχηστικά δρώμενα (συμπεριλαμβανομένων χρηματικών βραβείων που ενδέχετο να προσελκύσουν πολλούς συμμετέχοντες).

Ακόμη μία επιγραφή του 4^ου αι. π.Χ., ο Ερετριακός Νόμος κατά της Τυραννίας και της Ολιγαρχίας (SEG 51, 1105) μαρτυρά μια κατά τα άλλα άγνωστη πτυχή των Αρτεμισίων και επιβεβαιώνει την πολιτική σπουδαιότητα του ιερού. Ο νόμος ορίζει ότι οι πολέμιοι του δημοκρατικού καθεστώτος θα βρίσκονται κάτω από μια επίσημη κατάρα, η οποία θα εκφωνείται ετησίως από όλους τους ιερείς και τις ιέρειες στις δύο σημαντικότερες εορτές, τα Διονύσια της πόλεως και τα Αρτεμίσια της Αμαρύνθου. Το κείμενο ορίζει, επίσης, ότι η δεκάτη από τη δήμευση περιουσίας που ανήκει σε πολίτες που καταδικάζονται σε θάνατο ή εξορία θα αποδίδεται στην Αμαρυσία Αρτέμιδα. Αυτή η ρήτρα καθιστά το θησαυροφυλάκιο της Αρτέμιδος το σημαντικότερο ιερό ταμείο της Ερέτριας.

Μια παν-Ευβοϊκή λατρεία

Πρώτη στο ερετριακό πάνθεον, μαζί με τον αδελφό της Δαφνηφόρο Απόλλωνα (πολιούχο του κύριου αστικού ιερού), η Άρτεμις Αμαρυσία ήταν επίσης σεβαστή πέρα από τα σύνορα της Ερέτριας. Στην Αττική, ένα Αμαρύσιον μαρτυρείται στο δήμο Άθμονον Αττικής, βόρεια της Αθήνας (η σύγχρονη ονομασία του δήμου, Μαρούσι, πηγάζει από αυτόν τον ναό που, όμως, δεν έχει ακόμη εντοπιστεί). O Παυσανίας αντιλήφθηκε ότι οι απαρχές αυτής της εορτής έπρεπε να αναζητηθούν «στην Αμάρυνθο όπου οι Ευβοείς λατρεύουν ακόμη την Αμαρυσία Αρτέμιδα»  (1. 31. 5). Ο Παυσανίας αναφέρεται στους Ευβοείς και όχι συγκεκριμένα στους Ερετριείς διότι προφανώς γνώριζε τον πανευβοϊκό χαρακτήρα των εορτών των Αρτεμισίων. Πράγματι, ο Λίβιος (35. 38. 3, βασιζόμενος σε απόσπασμα του Πολύβιου) αναφέρει ότι άνθρωποι από την Χαλκίδα και την Κάρυστο ενώνονταν με τους Ερετριείς στην Αμάρυνθο για τον ετήσιο εορτασμό προς τιμήν της θεάς (sacrum anniversarium Amarynthidis Dianae), μια μαρτυρία που επιβεβαιώνεται από επιγραφή που βρέθηκε στην Κάρυστο.

Κατά πάσα πιθανότητα, λοιπόν, το Αρτεμίσιο ήταν το πιο γνωστό ιερό της Εύβοιας. Ως εκ τούτου δεν είναι παράλογο να σκεφτεί κανείς ότι απολάμβανε το καθεστώς ενός κοινού ιερού – ενός ιερού κοινού για το έθνος των Ευβοέων – το αργότερο στις αρχές του 4^ου αι. π.Χ., όταν ξεκίνησαν οι πρώτες προσπάθειες για τη δημιουργία μιας ομοσπονδιακής ένωσης των Ευβοέων. Ωστόσο, η ίδια η λατρεία πρέπει να είναι αρχαιότερη και να ανάγεται στους Γεωμετρικούς χρόνους και ίσως ακόμη και στη Μυκηναϊκή περίοδο, όταν το όνομα Αμάρυνθος (a–ma–ru–to) εμφανίζεται στην πινακίδα ΤΗ Οf 25 της Γραμμικής Β και σε έναν από τους ενεπίγραφους σφραγιδόλιθους της Θηβαϊκής Καδμείας. Τέλος, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η Άρτεμις στην Αμάρυνθο εορταζόταν μαζί με άλλες θεότητες, όπως τον ήρωα της Ερέτριας Νάρκιττο/Νάρκισσο, γιο του Αμαρύνθου σύμφωνα με μια παλιά τοπική παράδοση. Επιπλέον, το όνομα ΑΡΧΩ, το οποίο εμφανίζεται σε βάθρο αγάλματος που ανακαλύφθηκε στο ιερό το 2017, θα μπορούσε να ανήκει σε νύμφη από την ακολουθία της Αρτέμιδος.